НҰР-СҰЛТАН, 7 мамыр — Sputnik. Ратмир Комратов командалық жұмыстың маңыздылығын жақсы біледі. Себебі он жыл бойы ядролық оқтұмсықтары бар атом сүңгуір қайығында қызмет етті. Артынан Қазақстанның әскери-теңіз күштерін құруға атсалысты. Биыл 70 жасқа толатын контр-адмирал әлі күнге дейін қорғаныс саласында еңбек етіп келеді. Ратмир Әлімханұлы Sputnik Қазақстан тілшісіне берген сұхбатында әскери-теңіз күштері мен армияның дайындығы жайында айтып берді.    

 - Ратмир Әлімханұлы, сіз әскери-теңіз күштерінің барлық сатысынан өттіңіз деуге болады. Сүңгуір қайықта қызмет етіп, дивизион командиріне дейін өсіпсіз. Ал Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан кейін әскери-теңіз күштерін құруға атсалыстыңыз. Әскери салаға қалай келдіңіз?

- Әкем Әлімхан бірнеше соғысқа қатысқан. Қазір ол туралы тарихи деректерді жинап жүрмін. Кітап жазатын ойым бар. Бірақ әкем бізге соғыс жайында көп әңгіме айтпайтын. Оған уақыт та болмады. Менің кішкентай кезімде қалалық коммуналдық шаруашылықты басқарды. Одан кейін Шымкентке ауысып, қалалық атқару комитетінің төрағасы болды. Бізбен сөйлесуге де уақыты болмайтын. "Әскери салаға бар!", - деп айтқан емес. Мен өзім спортпен айналыстым. Баскетбол командасының капитаны болдым. Артынан Қазақстанның құрама командасына қабылдады. Ал 1968 жылы Киев қаласына юниорлар жарысына барғанда бір кісі бізге Севастополь жоғары әскери-теңіз инженерлік училищесіне түсуге ұсыныс жасады. Бәріміз есеңгіреп қалдық. Осылайша Тараздан 18 адам болып бардық. Олардың ішінен үшеуі ғана училищеге түсті. Өйткені іріктеу кезінде үміткердің біліміне ғана емес, физикалық дайындығына да баса назар аударылды.

- Оқудан кейін он жыл бойы атом сүңгуір қайықтарында жүрдіңіз. Алдымен Камчатканың әскери флотилиясы, одан кейін Тынық мұхиты флотында қызмет еттіңіз. Ядролық оқтұмсықтары бар атом сүңгуір қайығында офицерлерге қандай талаптар қойылды?

- Жалпы атом сүңгуір қайығында топ және дивизион командирі болу оңай емес. Бұл – өте жауапты қызмет. Оған үлкен дайындық қажет. Мәселен сүңгуір қайыққа келген офицерге үш ай беріледі. Осы уақыттың ішінде емтихан тапсырып шығу керек. Біздің кезімізде 300 сұрақ болған. Сосын комиссия мүшесі бір парақ қағазға ядролық реакторды сызып беруді сұрауы мүмкін. Оған да дайын болу кажет. Әрбір құрал-жабдықтың техникалық сипаттамасын жатқа білу керек. Себебі бір нәрсе істен шықса, шұғыл жөндеу жұмыстарын ұйымдастыру – командирдің міндеті.  Мен алдымен қашықтан басқару тобын басқардым, турбиналық топқа жетекшілік еттім. Алты жылдан кейін ғана дивизион командирі қызметіне тағайындады.

- Сүңгуір қайықпен алғаш рет теңіз тұңғиығына түскеніңіз есіңізде шығар. Қорыққан жоқсыз ба?

- Иә, ол күнді ешқашан ұмытпаймын. Экипаж қайықтың үстінде сапқа тұрды. Одан кейін жалау көтерілді. Бәріміз нұсқау алдық та, қаз-қатар сүңгуір қайықтың ішіне түстік. Осылайша 120 адамнан тұратын экипаж бір-бірден секіріп, әрбіреуі өз орнына барып жайғасты. Әрине, бәрімізде қорқыныш болды. Бірақ оны ешкім білдірген жоқ. Ессіз адам ғана қорықпайды. Команданың дайындығына сенім болады ғой. Дегенмен үміт пен күдік аралас көңіл-күйге түсесің. Кенеттен бірдеңе болып қалса, үйге ораламыз ба, жоқ па, оны да ойлайсың. Өйткені темір корпустың ішінде неше түрлі жағдай болуы мүмкін. Өрт шықса, тірідей жанып кетесің. Су кірсе, батасың. Май немесе бу құбырлары жарылуы мүмкін. Дегенмен осы ойдың бәрін сыртқа шығармауға тырысасың. Оны жеңіп отыру қажет. Әйтпесе, санаңды да, қолыңды да тұсаулап тастайды. 

- Штаттан тыс жағдайлар болды ма? Есіңізде қалған оқиғаларды айтып берсеңіз?

- Сүңгуір қайықта әскери қызметкердің төзімділігін тексеретін арнайы дайындық болатын. Бұл – өте қажет шара. Командир болып жүргенде жарықты сөндіріп қоямын да, клапанды ашып-жабуға, тыныс алу аппаратын қосуға немесе өрт қауіпсіздігі ережелерін орындауға бұйрық беремін. Соның бәрін қараңғыда жүріп жасадық. Алайда апатты жағдай ылғи аяқ астынан болады ғой. Барлығы өз орнында отырса, қорықпайсың. Команда болып жабылып, істеп тастайсың.

Бір жолы адам аз кезде бірдеңе тарс етті. Сөйтсек, автономды турбогенератордың қалқаны өртеніп жатыр екен. Дабыл қағылды. Бәріміз қорғаныс құралдарын кие бастадық. Газтұтқышты демді шығарып тұрып киеді. Әйтпесе шынысы буланып кетеді. Ал бізбен болған еңгезердей бір жігіт демді шығармай, кие салған ғой. Сол кезде шынысы буланып кеткен. Ол көз алдында бу емес, түтін деп ойлап қалып, үрейге салынды. Содан қатты қорқып, бір бұрышқа барып тығылды. Бұған дейін штаттан тыс жағдайда өзі жылдам әрекет ететін, бізге талай рет көмектескен. Осы жолы кәдімгідей сасқалақтап қалды. Мен жүгіріп бардым да, бетінен бір ұрдым. Газтұтқышты шешіп, қайтадан киюге бұйрық бердім. Сөйтіп, екеуіміз отырған жерді толығымен жауып тастадық та, өртті өшірдік. Сүңгуір қайықты судың бетіне шығаруға тура келді. Жөндеу жұмыстарын өткізіп, қайтадан қызметімізге кірістік. Бұған дейін мені Қызыл Жұлдыз орденіне ұсынған ғой. Бірақ сапардан келгесін министрліктің орденді бермеуге шешім қабылдағанын естідім. Жарайды, ештеңе етпейді. Орден алмасам да, Камчаткадан екі бөлмелі пәтер берілді. Ол да үлкен жетістік еді. 

- Сүңгуірлердің өз ырымдары бар шығар?

- Қайыққа кіргенде оң аяқпен аттау сияқты жалпыға ортақ ырымдар бар. Менде қолсағатқа қатысты бір ырым болған. Сағаттың кішкентай және үлкен тілі көрсетіп тұрған сандарды қосқанда жұп сан шықса, бәр жақсы болады. Ал тақ сан шықса, барынша сақтану қажет. Менде ол ырым әлі де бар. Дегенмен тақ сан шығып тұрса да, діттеген мақсатқа жетуге тырысамын. Адам үнемі өзін-өзі қамшылап отыруға тиіс. Әрине ырым күш береді. Адам жасаған ісіне сенімді болады. Алайда ырым басқа белгі беріп тұрса, мәселені шешудің өзге жолдарын іздей бастайсың. Қауіптенесің, барынша сақтануға тырысасың. Мысалы мен тас жолмен жүріп келе жатқанда қарсы алдымнан көлік шықса, қалай әрекет ететінімді ойлап отырамын. Сөйтіп, ылғи өзімді қиын жағдайға дайындап жүремін. Ал, ең бастысы, осы қиын жағдайдан қалай шығамын, осыны ой елегінен өткізіп тұрамын. Бұның барлығын сүңгуір қайықта жүргенде үйрендім. Мен әлі күнге дейін сүңгуір қайықтағы қызметті еске алсам, бойымда бір энергия пайда болады.

- Атом сүңгуір қайығында жұмыс істегеніңізді құпияда ұстаған шығарсыз?

- Иә, бізді еңбек демалысына жібергенде ескерту жасайтын. Атом сүңгуір қайығында жұмыс істеп жүргенімізді айтпау керек. Мен біреу сұраса, ішкі істер органдарында істеймін деп айта салатынмын. Себебі шетелдік барлау қызметі бәрін біліп алуға тырысты. Бәлкім, біздің кураторларымыз кей кезде асыра сілтеген шығар. Дегенмен сақтық шараларын назарда ұстадық.

- Ратмир Әлімханұлы, екі жылдан кейін Қазақстан әскери-теңіз күштерінің құрылғанына 30 жыл толады. Осы уақыттың ішінде не жасалды? Басты жетістіктерді атап берсеңіз?

- Мен әскери-теңіз күштерін құруға атсалысқаныма қуанамын. Барлық офицер мен теңізшіге алғысым шексіз. Өз еліне, ісіне адал, нағыз патриот адамдармен жұмыс істедім. Әрине бас кезінде оңай болған жоқ. Барлығы бірдей ол идеяны қолдаған жоқ. Президент айқаннан кейін ғана қолға алынды. Алайда президенттің өзіне жету, оған сол идеяны жеткізу жолында біраз қиындық көрдік. Жалпы Қазақстанда әскери-теңіз күштері екі рет құрылған. Алғашқыда оны шекара қызметіне тапсыруға шешім қабылданды. Өйткені Каспий теңізіндегі шекараны күзету керек.  Артынан Батыс әскери округы құрылғанда тағы әскери-теңіз күштерін жасақтау мәселесі көтерілді. Бас қолбасшы келісті. Сөйтіп, округтың негізінде әскери-теңіз күштері құрыла бастады. Шыны керек, осы бастаманы екінші рет іске асыру өте қиын болды. Себебі жағалаудағы инфрақұрылымдар, тыл жағынан қамтамасыз ету жүйесі, ғимараттар шекара қызметіне өтіп кеткен. Дегенмен флот құрылды. Кемелерді де құрастыра бастадық. Осылайша Қазақстан кеме жасайтын мемлекетке айналды. Бұл – үлкен жетістік. 30 жылда біраз жұмыс атқарылды. Дегенмен тоқмейілсуге болмайды. Шаруа көп. Инфрақұрылымды әлі де дамыту қажет. Бүгінде барлық кемеге қызмет көрсететін орын жасақтау жоспары бар. Ол жерде әскери кемелерге де, азаматтық кемелерге де қызмет көрсетіледі. Өйткені жанар-жағармай құю керек, жөндеу жасау қажет және тағысын тағы.

- Сіз әскери-теңіз күштерінен кейін қорғаныс министрінің орынбасары болдыңыз. Қару-жарақ пен қорғаныс өнеркәсібі саласымен тығыз жұмыс істедіңіз. Демек осы саланы бүге-шүгесіне дейін білесіз. Қазақстандық армияның материалдық-техникалық жағдайына қандай баға берер едіңіз? 

- Бүгінде әскерге ішкі жалпы өнімнің 1 проценті ғана бөлінеді. Дегенмен Қазақстанның армиясы заман талабына сай қару-жарақпен қамтамасыз етілген. Қазақстанда әскери техника жөнделеді және жаңартылып тұрады. Кеме жасаймыз, тікұшақ құрастырамыз. Ал, ең бастысы, біздің армиямызда патриот азаматтар көп.  Мысалы халықаралық жарыстарда әскерилер жақсы нәтиже көрсетіп келеді. Танк биатлоны болсын, теңіз биатлоны болсын, алдыңғы қатардан көрініп келеміз. Иә, техника жағынан мықты мемлекеттерге жетпейтін шығармыз. Дегенмен әскерилердің дайындығы мен шеберлігі арқасында техниканың кемшілігі де білінбей қалады. Сарбаздар өз Отаны мен туған жері үшін жанын беруге дайын. Біз кез келген қарсыласқа төтеп бере аламыз. Әрине артынан ұжымдық қауіпсіздік күштері де қосылады. Өйткені Қазақстан бірнеше ұйымға кіреді. Соның аясында өзара көмек пен қорғанысқа басымдық берілген.

- Сонда қаржыландыру көлемі ұлғайса, одан да жақсы болады дейсіз ғой?

- Әрине, ақша көп болса, армияның материалдық-техникалық жағдайы жақсарады. Меніңше қосымша қаржыландыру көздерін қарастыруға болады. Мәселен казино және тағы басқа ойын-сауық орындарынан, сосын арақ пен темекіден түсетін табыстан 2 проценттік салықты қорғаныс саласына аударса, біраз ақша жиналатын еді. Бюджетке де салмақ салмаймыз. Әрине әскери мамандарды даярлау жүйесін де өзгерту керек. Бұрынғы әдіс-тәсілдерден бас тарту қажет. Сосын армияны түсінбейтін адамдар да бар ғой...

- Армияда болмағандарды айтып отырсыз ба?

- Иә, ондай адамдар бар. Себебі армияда болмаған. Жоғары мемлекеттік лауазымды атқарса да, армияны білмейді. Былай ғой, қоғамда бірдеңе жасайтындар және бақылап тұратындар болады ғой. Бақылайтындар қарап тұрады да, сын айтады. Ал бірдеңе жасайтындар жұмыс істейді. Қорғаныс министрлері бәрін жасауға тырысып келеді.

- Армия демекші, жылда әскерге шақырылған жастардың қашқаны туралы естіп жатамыз. Биыл да әлеуметтік желіде бірнеше видео тараған. Сонда жастар арасында патриотизм төмендеп бара ма?

- Жоға, республика бойынша мыңдаған адамды әскерге шақырып жатқанда үш адамның қашып кеткені трагедия емес қой. Ондай жағдайлар болады. Оларға дұрыс тәрбие бермеген. Бірақ қазіргі жастардың денсаулығы нашарлады. Оны ашық айту керек. Проблема бар. Біздің кезімізде бәрі тегін болды ғой. Баскетбол, волейбол, кез келген үйірме ақысыз қызмет көрсетті. Қазір олай емес. Бәріне ақша төлеу керек. Ал ата-аналар ақшаны үнемдейді. Оған қоса, интернет пен ұялы телефоннан басымызды көтере алмай қалдық. Иә, ол да керек. Дегенмен спортты ұмытпау қажет. Жастарға айтарым сол, денсаулыққа көбірек көңіл бөліңдер. Вакуумда өмір сүрмеңдер. Алдарыңа мақсат қойыңдар. Соған жетуге тырысу керек. Уақытты текке өткізбеңдер.

- Контр-адмиралға дейін қалай өсуге болады?

- Мен адмирал боламын деп ойлаған да жоқпын. III рангтағы капитанға дейін жетуге тырыстым, болды. Енді қарасам, контр-адмиралға дейін көтерілдім. Адал қызмет ету керек. Жұмысқа беріліп істеген жөн. Бірақ мен отбасы мен балаларға аз көңіл бөлдім. Осыны мойындау қажет. Сондықтан еліңе, отбасыңа қызмет етсең, Жаратушы ризашылығын аямайды. Кез келген жағдайда таңдау болады. Солға барсаң, анау болады, оңға бұрылсаң, мынау болады деген сияқты, адам өзі таңдайды. Дегенмен жетелеп жүретін бір күш бар.

- Контр-адмиралдың жасаған қателіктері көп пе?

- Контр-адмиралға дейін курсант болдық. Бұзықтық та жасадық. Офицер шенін алдық. Бірақ бара-бара жауапкершілік артады, отбасы үшін, қол астыңдағы адамдар үшін, ел үшін жауапкершілік болады. Ал ондайда қателік жасауға болмайды. Өзіңе шектеу қоя бастайсың. Мысалы мен өзім 32 жаста басшылық қызметке тағайындалдым. Содан бастап жауапкершіліктің жүгі арта бастады.

- Отан қорғаушы күніне орай қандай тілек айтасыз?

- Мен барлығын Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің 30 жылдығымен құттықтаймын. Әсіресе ардагерлерді ерекше құттықтағым келіп отыр. Олардың арқасында армия мен теңіз флоты құрылды. Қазіргі генералдарға, адмиралдарға, офицерлерге, келісімшартпен қызмет ететін әскери қызметшілерге, матростар мен сарбаздарға мықты денсаулық және амандық тілеймін. Ал әскери қызметке барғысы келетіндерге мақсат қоя біліңдер және сол мақсатқа жетіңдер дегім келеді.

- Әңгімеңізге рақмет!  

НҰР-СҰЛТАН, 5 мамыр – Sputnik. 2021 жылғы Ұлттық бірыңғай тестілеу жүйесі жаңалыққа толы. Мектептің басты емтиханын тапсыруда Қазақстан ТМД елдері ішінде алғашқы болып электронды форматқа көшті. 

Республика бойынша ҰБТ тапсыратын 51 орында үш ай бойы оқушылар өздері таңдаған күн мен уақытта екі рет емтихан тапсыра алады.

Sputnik Қазақстан тілшісі Қазақстанның Ұлттық тестілеу орталығының басшысы Дидар Смағұловпен сұхбаттасып, 2021 жылы ҰБТ тапсыру төңірегіндегі өзгерістер жайлы мәлімет алды.

"Көке-жәкесіз" ҰБТ

– Дидар Нұркенұлы, Ұлттық тестілеу орталығына басшылық қызметке келгенге дейін сіз сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінде қызмет еттіңіз. Сондықтан ҰБТ саласын шайқалтқан даулы оқиғалар жайлы хабардарсыз. Сізден бұрын басшы болған азамат қылмыстық жауапкершілікке тартылды... Осы қызметке келерде қорқыныш болмады ма?

– Қорқыныш болған жоқ. Себебі қабылдау кезінде мен Асхат Қанатұлына (Аймағамбетов – Қазақстанның білім министрі – Sputnik) "Маған қандай да бір заңсыз тапсырма бермейтініңізге кепіл бола аласыз ба? Егер сіздің тараптан заңды өзара қарым-қатынасқа жүз процент кепілдік берсеңіз, онда мен басқаларға кез-келген заңсыз мәселеде "жоқ" деп жауап бере аламын" деп бірден айттым. 

© Sputnik / Владислав Воднев

Дидар Смағұлов бес кезеңнен тұратын бейнебақылау жүйесі көшіріп жазуға мүмкіндік бермейтінін айтады

Осы үш жыл ішінде министр өз сөзінде тұрды. Ешқандай заңсыз тапсырма болған жоқ. Біз мұнда қалыптасқан жүйені бұза алдық.

Бұрындары ҰБТ-ға ЖОО қызметкерлері бақылаушы болған. Оларға қомақты қаражат пен қонақ үйлерде тоқтағаны үшін тәуліктік ақы да қоса төленді, бақылау жүргізуге үйретті. Осының барлығына бюджеттен шамамен 500 миллион теңге жұмсалды. Қазір ҰБТ тапсыру барысына біздің тестілеу орталығының қызметкерлері бақылау жасайды. Бұл шамамен 200 адам. Өз басым адами факторды жойғанымызға қуанамын.

Мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінде бес жыл жұмыс істедім. Сондықтан грант немесе басқа да артықшылықтар туралы сөз қозғалғанда қандай әрекеттер болатынын білемін. 2020 жылды есепке алмағанда жыл сайын ҰБТ-ға байланысты қылмыстық іс қозғалды. Емтиханға бақылау жүргізетін азаматтардың іссапар мен қонақ үй шығындарына арналған төлемдер бойынша заңсыз бизнес құрылған. Біз осы төлемдерден бас тарту туралы шешім қабылдадық.

Қазір бюджетте іссапар шығындары деген бап жоқ. Жаңа жүйенің арқасында ел бюджетіне миллиардтаған теңгені қайтара алдық. Сондай-ақ ешқандай "көке-жәке" ҰБТ тапсыруға көмектесе алмайды және тестілеу арқылы пайда көретіндер де жоқ екенін сенімді түрде айта аламыз.

Егер біраз бұрын ҰБТ тапсыру үшін мемлекет тарапынан бір миллиард теңге бөлінсе, осы жылы небәрі 400 миллион теңге сұрадық. Жыл соңына қарай бұл сома тағы азаяды деп ойлаймын. Келесі жылы бюджет бұдан да аз болады. Себебі инфрақұрылым бар. Биыл бүкіл ел бойынша интернетке 190 миллион теңге жұмсалып отыр. Алдағы уақытта мұндай шығындарды оңтайландыратын боламыз.

Қазақстан ТМД-да бірінші болып электронды ҰБТ-ға көшті

– Наурыз бен сәуір аралығында қазақстандықтар электронды ҰБТ тапсырып көрді. Жаңа формат оқушылардың көңілінен шықты ма?

– Оқушылардың 99,9 %-і ҰБТ-ның компьютерлік форматын оң көзқараспен қабылдады деп айта аламын. Олар бұл әдістің тиімділігін, қолайлылығын жоғары бағалады. Кейбір оқушылардан түскен бірен-саран шағым техникалық ақауларға қатысты болды: тест тапсыру кезінде тінтуірдің шықылдаған дыбысы қатты шыққанын айтты, калькулятормен жұмыс кезінде сандар пернетақтасын іске қосуға арналған Num Lock батырмасын қосу туралы ұсыныс түсті.

Осыны назарға алдық және дыбыссыз тінтуірлер сатып алдық. Сондай-ақ тестілеу нәтижесінің жақсарғанын да айта кету керек. Қағаз арқылы тапсырылатын ҰБТ-мен салыстырғанда электронды тестілеу нәтижесі айтарлықтай өсті. Орташа балл 8 баллға артты, ал шекті баллдан өту проценті 13-ке дейін артты.

© Sputnik / Владислав Воднев

Ұлттық біріңғай тестілеу орталығы түлектерді қабылдауға дайындық жүргізіп жатыр

Қағазбен тапсыратын ҰБТ кезінде қаңтарда шекті шамадан асқандар саны 47%-ті құраса, наурыз-сәуірде бұл көрсеткіш 60%-ті құрады. Грант иелену үшін тапсырылатын негізгі ҰБТ кезінде көрсеткіш бұдан да жоғары болады деп сенемін. Себебі оқушылар екі рет тест тапсыру мүмкіндігіне ие.

Даярлық орталықтарындағы әріптестеріміз қазір түлектердің сұраныстары да өзгергенін айтуда. Егер 2019 жылы олар орталыққа келіп, тестілеу кезінде көмек көрсетуді сұраса, қазір тестілеуге тиімді пайдалануға ықпал ететін кітаптар жайлы көп сұрайды.

Қазір балалар білімге жете мән беруде. Себебі бес кезеңнен тұратын бейнебақылау жүйесі көшіріп жазуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан емтиханға дайындалу керек болады.

– Электронды тестілеу "ҰБТ грантпен оқуға түсудің өмірдегі жалғыз мүмкіндігі" деген ойдан арылуға көмектесті ме? Қазір оқушылар мен олардың ата-аналары бұл тестке біршама сабырмен қарайтын секілді.

– ҰБТ айналасындағы айқай-шу оқушыларға емтиханды екі рет тапсыруға мүмкіндік беру туралы шешім қабылдауымызға әсер етті. Біз психологтармен кеңестік. Ыңғайлы уақытта екі рет ҰБТ тапсыру мүмкіндігі оқушының күйзеліске түсуін болдырмай, оған таңдау құқығын, яғни жағдайды өз бақылауына алуға ықпал етеді.

Бұрындары ҰБТ бүкіл республикалық шара болды. Он күн бойы осы тақырыпта жаңалық жарияланып тұрды. Қазір шара уақытын ұзарту арқылы қысымды төмендеттік.

Биыл күніне 20 мың емес, бес мың оқушы тест тапсырады, ал балалар тест күнін өздері таңдайды. Алдыңғы жылдары ҰБТ тапсырған оқушылар тығырыққа тірелгендей сезім тудыратын бұл шараны ұмытпаған болар. Таңғы төртте тұрып, алтыда тестілеу орталығына қарай бет алып, сегізге дейін ғимарат алдында кептеліп тұрғанымыз және тест тапсыруға шаршаған, қалжыраған күйде кіргеніміз менің де есімде. Қазір бір оқушыға таңдау ұсынып отырмыз. Ендеше ол моральдік тұрғыда тестке дайын күйде келеді.

Компьютерлік тест қатеге жол бермейді: бұрын дөңгелектердің ішін толтыру кезінде қате жіберу жиі болды. Ал жаңа белгілеу қағазын алу мүмкіндігі жоқ. Оқушылар жауап бланкісін бояуға 40 минут жұмсаған. Мен өзім де осы жағдайды бастан өткіздім. Мұқият болмағанымның салдарынан бірнеше дөңгелекті қате бояп, балл жоғалттым.

Кейіннен менің алдыма көз жасын көл етіп оқушылар мен ата-аналар келеді. Алайда мен заң мен ережеге сүйендім.

Қазір ҰБТ-ның жаңа форматын іске қосу арқылы біз мұны өзгерттік. Әрбір тест тапсырушы сұрақтарға қайта оралып, өз жауабын өзгерте алады. Тестілеу процесін байқамастан жауып қою да мүмкін емес. Тестті аяқтамас бұрын жүйе оқушыдан тестті аяқтау туралы шешіміне сенімділігін бірнеше рет сұрайды.

Егер бүкіл қалада жарық өшіп қалса, тестілеу жүйесі жауаптарды есте сақтайды да, жарық қайта жанған кезде тестілеуге берілген уақытты сақтау арқылы емтихан үзілген тұсынан жалғаса береді.

– Электронды ҰБТ-ны қорғау жайында не айта аласыз? Себебі жүйені бұзғысы, айналып өткісі келетіндер табылады.

– Жүйені алдай алмайды. Мен мұны жүз процент сенімділікпен айтып отырмын. Егер өткен жылы 90% сенімді болсам, бүгін еш күмәнім жоқ. Жүйе толық қорғалған. Біз бүгін ғана ақпараттық қауіпсіздік талаптарына сәйкестік сынақтарын аяқтадық. Сынақты Қазақстан ҰҚК мемлекеттік инспекциясы жүргізді.

Біздің ақпараттық қауіпсіздік талаптарына толық сәйкесітігіміз туралы қорытынды жасалды. Яғни, жүйені бұзу мен шабуылдардан толық қорғалған. Өте ауқымды жұмыстар жүргізілді. Біз үш ай бойы жүйенің қауіпсіздігі бойынша жұмыс істедік.

© Sputnik / Владислав Воднев

ҰБТ өтетін аумақта ұялы байланыс сигналын бұғаттайтын құрылғы жұмыс істейтін болады

Тест тапсырушының әрбір әрекеті логталады және жазылады. Логтар журналына ешкім кіре алмайды және өзгерістер енгізе алмайды. Сұрақтар мен жауаптар арнайы криптокілтпен шифрленген. Оған тек бір адам ғана кіре алады және ол мен емес. Тестілеу жүйесі Интернетте емес, жабық VPN-туннельде, жабық желіде өтеді. Жүйеге қосылу мүмкін емес.

ҰБТ-ны басқа құрылғыда тапсыру мүмкін емес екеніне кепілдік бере аламыз. Тек тестілеу орталығынан тапсырады. Мұндағы компьютерлерде тек тестілеу орталығының парақшасы ғана ашылады. Оған басқа бір құрылғыны қосу мүмкін емес. VPN-арнада біздің сервердің ІРІ-мекенжайы жазылған. Барлығы шифрленген. Біздегі қызметкердің біріне ақша беріп, көмек көрсетуін сұраса да, ол түсініксіз белгілерден басқа ештеңе ала алмайды.

– Еш қиындықсыз ҰБТ тапсыру қызметін ұсынатындар бар ма? Алаяқтар пайда болды ма?

– Ия, мұндай хабарландырулар кездесіп жатыр. Түрлі қызмет ұсынатын алаяқтар да бар. Бірақ сіздер бекерге ақшадан айырылып қаласыздар дегенді сеніммен айтамыз. Оның үстіне бізде 25 тамызға дейін тестілеу нәтижесін жою құқығы бар.

Рұқсатсыз жүйеге кірудің барлық әрекеті тіркеледі. Мұндай жағдай тіркелсе, оқушы грантқа оқуға түсу мүмкіндігінен айырылады. Сондықтан алаяқтарға сенбей, емтиханға дайындалыңыздар.

– Жүйе мен ҰБТ-ның жаңа форматын сынау кезінде көшіріп жазуға тырысқандар болған шығар. Қанша заңбұзушылық тіркелді.

– Әрине, болды. Барлығы 116 мың ҰБТ тапсырушы болды (сынақ тестілеуін тапсырғандар мен ЖОО-дағы ақылы оқуға түсуге үміткерлер). Біз 500-ден астам заң бұзушылық анықтадық. Тест нәтижелері жойылды. Негізінен оқушылар сматрфон қолдануға тырысқан.

Негізгі ҰБТ-ға прокторинг бағдарламасы, Ұлттық тестілеу орталығының қызметкерлері, қоғам белсенділері мен ата-аналар онлайн режимде бақылау жасайды. Оқушылар да емтиханның адал өтуіне атсалысып, заңға қайшы әрекеттердің суреттерін жолдайды. Заңбұзушылықтар орын алса, содан кейін мен қабылданған шаралар туралы акт тапсырамын. Біз адал ҰБТ жайлы мәлімдедік. Сондықтан балалар тестілеудің әділ өтуіне үлес қосқанына тек қуанамыз.

Сондай-ақ шпаргалка қолдану мен сыбырласу да көп кездеседі. Камералар аудиториядағы әс-әрекетті толық бақылап тұрғанын түсіну керек. Үш жерге камера орнатылған. Сондықтан заңға қайшы әрекет бір камераға түспесе, екіншісіне үсетіні анық.

– Негізгі ҰБТ кезінде ереже бұзған оқушыларға қандай жаза қолданылады?

– Сынақ тестілеуі кезінде ереже бұзудың салдары ауыр бола қойған жоқ. Негізгі ҰБТ кезіндегі мұндай кереғар әрекет оқушыны осы жылы грантқа түсу үшін ҰБТ тапсыру мүмкіндігінен айырады. Бір жыл күту керек немесе ақылы оқуға түсуге тура келеді.

Ережелермен жақсылап танысып, тыйым салынған құрылғыны өзімен бірге алып кіру де ережені бұзған болып саналатынын және тест нәтижесін жоюға себеп болатынын түсіну керек. Міндетті түрде ол құрылғыны қолдану керек емес. Смартфонды қалтаңа салып алып кіріп, оны біреу көріп қойса, онда мұның өзі ереже бұзу деп санауға жеткілікті.

Барлық тыйым салынған затты жеке тұлғаны сәйкестендіру аркасына жеткенген дейін қалдыру керек. Бұл ереже 2020 жылдан бері енгізілді. Сондықтан тыйым салынған бұйымды алып кіруге тырыспаған абзал.

– Интернет сапасы қандай? Барлық аймақта желінің үздіксіз жұмыс істеуі қарастырылған ба?

– Бастапқыда бізде ел аумағында ҰБТ тапсыратын 51 орын болды. Содан кейін біз Атырау облысының Құрманғазы аулындағы орынды жаптық. Себебі интернет нашар болды. Содан кейін оптикалық-талшықты кабель жүргізілген және интернет жақсы жұмыс істейтін колледжді анықтадық. Осы оқу орнына VPN-арна жүргіздік. Желі сапасы жүйенің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Бізде негізгі жүктеме видеоға түседі.

ҰБТ оқушыларға таңдау жасау мүмкіндігін берді

– Жалпы ҰБТ тапсыру қалай өтетінін айтып беріңізші. Яғни, баяғыдай бір сынып бір күнде тест тапсырмауы мүмкін бе?

– Солай. Әр оқушы тест тапсыру күні мен уақытын өз бетінше таңдайды. Оқушылар онлайн режимде белгілі бір өңірде қанша орын бос екені туралы ақпаратты көре алады. Мұғалімдердің оқушыларды тіркеу процесіне араласуына тыйым салдық.

2019 жылдан бері мектептер рейтинг жүргізбейді. Бұрындары ҰБТ-ға қатысу құқығы мектептерге берілді және екі күнге жуық уақыт тіркелуге жұмсалатын. Бес құжат жинау керек болды. Ал қазір тіркелу процесі екі минутқа ғана созылады.

ҰБТ орталығына кіреберісте түлектерді түр-түсін ажырататын жүйе жұмыс істейді

Тестілеуге тіркелу үшін біз ешқандай құжат сұрамаймыз. Егер тиісті мәлімет мемлекетте бар болса, біз оларды заңды түрде өз бетімізше ала аламыз. Барлық қажетті мәліметті біз ІІМ мен әділет министрлігінің базасынан аламыз.

Оқушы тестілеуге келген кезде жүйе ЖСН арқылы баланың жеке тұлғасын сканерлейді және оқушының отыратын орнын көрсетеді. Бұл шамамен екі минут уақытты алады. Жүйе оқушының бетперде таққан-тақпағанын бақылап, оның дене қызуын тексереді. Егер баланың температурасы 37 градустан жоғары болса, онда біз келесі күні тест тапсыруды ұсынамыз.

– Қыз болып киінген жігіттің басқа адамның орнына ҰБТ тапсырмақ болғаны барлығының есінде болар. Қазір мұндай айланы іске асыру мүмкін бе?

– Адамның жеке тұлғасын анықтау жүйесін енгізгеннен кейін біз басқа адамның тест тапсыруға кіруіне жол бермейміз. Ең шебер визажист оның бет-әлпетін айнытпай ұқсатса да сканерді алдау мүмкін емес.

2020 жылы қаңтарда жоба пилоттық режимде жұмыс істеген кезде жүйе егіз екі жігіттің жеке тұлғасын анықтай алды. Егер бақылаушы жай адам болғанда, ол суреттегі адам мен тест тапсыруға келген адам бір екен деп ойлар еді. Алайда ақылды жүйе бұл адамның 30 минут бұрын тест тапсырған адамға қатты ұқсайтынын бізге ескертті.

Наурыздағы ҰБТ кезінде республика бойынша үш егіз болды. Сканер адамның жеке түр-тұлғасын жоғары деңгейде анықтай алады.

Қазақстандық ата-аналар ҰБТ-ның жаңа форматын қолдады ма

– Бұрындары қазақстандықтар ҰБТ тапсыруға бүкіл отбасы болып келіп, терезе тұсында балаларын тағатсыздана күтіп тұратын. Осы жылы сіздер ата-аналардың тестілеуге келуіне тыйым салдыңыздар. Бұған ата-аналар қалай қарады?

– Мен әлеуметтік желіде белсендімін, барлық хабарламаға, мені белгілеген посттарға жауап беріп отырамын. Ата-аналар бұл тыйымды дұрыс қабылдады дей аламын. Пандемия кезінде бұл ең алдымен балалардың қауіпсіздігі үшін қабылданған шара екенін жақсы түсінеді.

Біз ата-аналарға ҰБТ тапсыруды онлайн режимде бақылауға мүмкіндік беріп отырмыз. Аудиториялардағы байланыс пен камера сапасы жоғары. Сондықтан олар тестілеудің қалай өтіп жатқанын бақылай алады. Шағым түскен жағдайда біз мән-жайды толық анықтайтын боламыз.

– Мәжіліс депутаттары қандастардың ҰБТ тапсыру мәселесін көтерді. Пандемия мен тестілеудің жаңа форматында қандастар тест тапсырып, Қазақстандағы гранттан үміттене ала ма?

– Бізде өткен жылы гранттардың 4%-і қандастарға арналды. Олар осы жылы да сақталады. Өткен жылы онлайн-тест өткізіліп, процес бақыланды және проктеринг жүйесі енгізілді. ҰБТ-ға қатысқан 500 адамның ішінде 50 оқушының браузерді қолдану және басқа да ереже бұзғаны үшін тест нәтижелерін жойдық.

Яғни, онлайн-тестілеу бақылау әлсіз болады дегенді білдірмейді. Олар Қазақстан аумағында болса, басқалар секілді екі рет тапсыра алады. Егер ел аумағынан тыс жерде болса, онда бір рет онлайн-тест тапсырады.

Сондай-ақ қағаз түрінде ҰБТ тапсыру мәселесі қарастырылып жатыр. Шамамен 700 қандас ҰБТ-ға қатысқысы келетінін білдірді. Бұл негізінен Өзбекстан, Қырғызстан, Моңғолияда тұратын қандастар. Қытайдағы қандастардың ҰБТ тапсыруын ұйымдастыруда біршама қиындықтар болып отыр. Себебі оларда басқа интернет. Қазір осы мәселе сыртқы істер министрлігімен шешіліп жатыр.

Тесттен өткізіп жіберуге өтініш білдіретіндер

– ҰБТ тапсыруда "қол ұшын созып жіберу" туралы өтініш айтатын туыс-таныстарыңыз бар ма? Мұндай өтініштерге не деп жауап бересіз?

– Менің таныстарымның шамамен отыз проценті менімен араласуды доғарды. Қуанышыма орай осы жылы мұндай ешбір өтініш болған жоқ.

Өткен жылы менің жақын туыстарым ҰБТ тапсырды және өкінішке қарай грантқа түсе алмады. Менің ет жақындарым жағдайды жақсы түсінеді. Сондықтан ренжімейді. Қалай болғанда да мұны ашық айтпайды. Алайда менің отбасыммен 15 жыл бойы мүлде араласпай, қазір менің әжеме кәмпит-көйлегін көтеріп келіп, емтихан тапсыруға ықпал етуімді сұрайтындар да болды.

Менің әжем тік мінезді адам. Сондықтан мұндай туыстың бетін бірден қайтаратын. Ал маған келіп жолыққандардың барлығына бір ғана кеңес беремін – ҰБТ-ға дайындалу керек. Мен оларға көмектесе алмаймын.

ҰБТ-ың келешегі қандай

– ҰБТ болашағы жарқын ба? Жас қазақстандықтардың таза білімін тексеруде бұл емтихан қаншалықты тиімді?

– Бес-он жыл бұрын ҰБТ есте сақтау қабілетінің емтиханы болды. Қазір емтихан өзгерді. Ол функционалдық сауаттылыққа қарай бет бұрған. Жаттап алу жеткіліксіз, ол білімді қалай қолдану қажеттігін түсіну керек.

Осы жылы сұрақтардың 70%-і осы функционалдық сауаттылықты анықтауға бағытталған. Қалған 30%-і нақты ақпаратты есте сақтауға арналған.

Барлық өркениетті әлем тестілеуден бас тартып отырған жоқ. Сондықтан ҰБТ-ның жойылмайтынына сенімдімін. Келешекте компьюьтерде химиялық сынақтар өткізіп, эссе жазуға болады. Ал жасанды интеллект иесі оны бағалайды.

– Сұрақтардың сапасы қандай?

– Сұрақтар жыл сайын әзірленеді. Біз оқушшылар сабақ кезінде өткен тақырыптарды ғана сұраймыз. Тестті елдегі үздік ұстаздар әзірлейді. Сауалдар апробация мен екі кезеңді сараптамадан өтеді.

Егер 2018 жылы республикалық апелляциялық комиссия 101 тапсырманы дұрыс емес деген шешім шығарса, 2019 жылы мұндай тапсырма саны 58, 2020 – 27 болды.

Оқи отырыңыз: "Мұны қалай түсінеміз?": депутат Аймағамбетовтен ҰБТ мәселесін шешуді сұрады

30 мың сұрақтың 27-сі ғана дұрыс емес деп танылды. Біз оқушыларға тестілеуден кейін апелляцияға өтініш жазуға мүмкіндік береміз. Себебі олар ҰБТ нәтижесін бірден көре алады. Олар 30 минуттың ішінде апелляцияға беруі тиісті. Тест тапсырмаларының сапалы екеніне кепіл бола аламыз. Сондықтан ҰБТ тапсыруға көтеріңкі көңіл-күймен және өз білімдеріңізді арқалай келіңіздер.