Қазақ әдебиетіне зор үлес қосқан суреткерлердің бірі, соғыс ардагері, жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісов туралы Sputnik Қазақстан дерекқорынан оқыңыз.

Арғы атасы батыр болған

Әбдіжәміл Кәрімұлы Нұрпейісов 1924 жылы 22 қазан Қызылорда облысы, Арал ауданының Құланды поселкесінің Үшкөң ауылында дүниеге келген. Ата-бабасы Арал маңында ежелден қоныстанған. Жетінші атасы - Тайқожа батыр, одан Қалдан, одан Арғынбай би, одан өз заманында асқан байлығымен танылған Сыланбай, одан туған Нұрпейіс болыс болған. Нұрпейістен Кәрім, Нәжім, Қали деген ұлдар туады.

Осы үшеуі және Кәрімнен туған Әбдіжәміл төртеуі Ұлы Отан соғысына қатысқан. Бұлардан аман қалғаны Әбдіжәміл ғана. Әкесі Кәрім ауылнай қызметін атқарған. Соғыс қарсаңында балық колхозында істеген. 1944 жылы 21 сәуір күні Тернополь түбіндегі ұрыста қаза тапты.

"Өзім туған 1923 жылымды білгеніммен, айы-күнін білмеймін. Соғыстың алдында әкемнен: "Қай күні тудым? " – деп сұраған едім, "Оны қайтесің?" – деді. "Комсомолға өтейін деп едім. Ит біліп пе. Теңіз жағасына қар жауды. Кешкісін ауылдың сиырына қасқыр тиді. Қасқыр қарнын жарған қара өгіздің етінен шешеңе қалжа жасап бердік. Ойымша, шамамен қараша болуы мүмкін”, – деп жазды Нұрпейісов өз естелігінде.

Әбдіжәміл бірінші сыныпта оқымады, бірден 2-сыныпқа барды. 3-сыныпты Құландыда, ал 4-сыныпты Көкаралда бітірді.

"Менің оқуым ит тістеген терідей болды. 5-сыныптан бастап дұрыстап оқыдым. 6-сыныпта интернатта жаттым. Сәбит Мұқановтың "Адасқандар", "Жұмбақ жалау", Мұхтар Әуезовтің "Абай" романындағы алғашқы екі кітабы, Сервантестің "Дон-Кихот" романының қазақша аудармасы қол сөмкемізден түспеуші еді", - деп еске алды Нұрпейісов.

"10-сыныпта повесть жазуға бел будым"

Әбдіжәміл Нұрпейісов орта мектепті тәмамдаған бойда армия қатарына шақырылып, Ұлы Отан соғысына аттанды. Қысқа мерзімді курстарды бітіргеннен кейін Оңтүстік және Прибалтика майданында, Луганск түбінде миномёт ротасында саяси қызметкер, кейін штабист ретінде Балтық маңында Курлянд плацдармындағы шайқастарға қатысты.

"1943 жылдың наурыз айында лейтенант болдым. Әуелі ұшқыштар курсын оқыттым. Курс маған қиын болды. Әуеге көтерілген кезде көп құсатын едім. Ұшақты қондыру да маған қиынға соғатын, – дейді жазушы.

1946 жылы желтоқсанда әскерден босанған Әбдіжәміл армия қатарында жүріп бастаған "Курляндия" романын жазуға кіріседі. Оны бітіріп баспаға берген соң, бір жыл Қазақ мемлекеттік университетінде оқиды.

"10-сыныпты оқып жүріп повесть жазуға бел будым. Әскерден қайта оралсам – баяғы жазғандарымның бәрі жоқ. Қатесі көп еді, жоғалғаны жақсы болды", – деп еске алады Нұрпейісов.

Осылайша, "Курляндия" романы жазылады. Жазушы тырнақалды кітабы үшін Жамбыл атындағы республикалық сыйлықтың лауреаты атанады. Проза саласында үзбей еңбектеніп, өткір сынымен, публицистикалық мақалаларымен де көзге түседі.

Үздік роман – үздік фильм

1954 жылы Әбдіжәміл Нұрпейісов Мәскеудегі Горький атындағы Әдебиет институтына түсіп, 1956 жылы бітіреді. 1962-1964 жылдары Қазақстан Жазушылар одағының органы – "Жұлдыз" журналының бас редакторы болып істейді, Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланады. 1964 жылдан бері ұзақ жылдар бойы бірыңғай шығармашылық қызметпен шұғылданады. Халықаралық ПЕН клубын ұйымдастырып, оның президенттігіне сайланады.

2000 жылы ПЕН клубының жанынан "Таң-Шолпан" журналын шығарады. Көп жылдардан бері осы әдеби-көпшілік журналының редакторлар кеңесінің төрағасы. Өткен XX ғасыр қазақ әдебиетіне мол сыбаға қосқан суреткерлердің бірі – Әбдіжәміл Нұрпейісовтің "Қан мен тер" трилогиясы, басқа да шығармалары отыз шақты шетел тіліне аударылып, ұлттық әдебиетімізді дүниежүзіне танытты. "Соңғы парыз" дилогиясы да әлем әдебиетшілерінің үздік бағасына ие болды.

© Sputnik / Тимур Батыршин

Халықаралық жазушылар форумы

1978 жылы Әзірбайжан Мамбетов пен Юрий Мастюгин Әбдіжәміл Нұрпейісовтің "Қан мен тер" романының желісі бойынша екі бөлімнен тұратын кино түсірді. Сценарий авторлары - Андрей Михалков-Кончаловский мен Родион Тюрин. Фильм 1979 жылы Мәскеуде өткен ВДНХ КСРО-ның Алтын медалін алады және Ашхабад қаласындағы өткен кинофестивальда "Ең үздік тарихи-революциялық фильм" номинациясы бойынша үздік деп танылды.

2008 жылдың 14 қарашасында Ақтөбе қаласында "Қан мен тер" трилогиясының кейіпкерлеріне арналған Ерік Жауымбаевтың ескерткіші ашылды. Бұл - Қазақстандағы әдеби туындының кейіпкерлеріне арналып жасалған алғашқы туынды. Мүсіндік копозицияда романның негізгі жеті кейіпкері және ит бейнеленген.

"Біраз жасадым. Еш уақытта бұл жасқа келемін деп ойламаппын. Тәркілеу болып жатқан уақыт есімде. Сол кездегі көп нәрсе көз алдымда. Ашаршылықты көрдім: өмірге өкпем жоқ. Қайғы-қасіреті, қуаныш-қызығы да көп болды. Аштықта есектің етін жегендер де болыпты", - деп жазды Нұрпейісов.

Нұрпейісовтың шығармашылығы

Қаламгердің тұңғыш романы "Курляндия" 1950 жылы жарияланып, кейіннен "Күткен күн" деген атаумен өңделген нұсқада жарық көрді. Бұдан бөлек, ол - "Сең", "Соңғы парыз" роман-дилогиясының, "Толғау" атты сыни еңбектің, көптеген очерктер мен көркем аудармалардың авторы. Ал басты туындысы - "Қан мен тер" трилогиясы (1-кітап – "Ымырт", 1961; 2-кітап – "Сергелдең", 1964; 3-кітап – "Күйреу", 1970).

Трилогия 1916–1918 жылдардағы аласапыран кезең мен қазақ халқының әлеуметтік қайшылыққа толы күрделі өмірін көркем бейнелеген шығарма болды. Онда 200-ге тарта кейіпкер шеберлікпен сомдалған. Бір ғана Еламанның жігерлі бейнесі арқылы қазақ халқының өршіл қаһармандық рухы шынайы көрсетілген.

Ал әлеуметтік-психологиялық "Соңғы парыз" роман-дилогиясында Арал теңізінің апатқа ұшырауына кінәлі адамдардың хикаясы нақты суреттелген. Шығармада экология, табиғат пен адам арақатынасын толғаған қаламгер оқырмандарды рухани-адамгершілік мұраттарға жетелейді.

© Sputnik / Тимур Батыршин

Әбдіжәміл Нұрпейісов - Алматы қаласының құрметті азаматы

Нұрпейісовтің "Толғау" атты әдеби-сын мақалалар мен эсселер жинағы 1972 жылы қазақ-орыс тілдерінде жарық көрді. Артынан тағы толықтырылып, "Жүрегі толы жыр еді" деген атпен қайта басылды. "Көгілдір көлдер өлкесі", "Ақбидай туралы аңыз" секілді бірнеше очерктер жинағы шықты. "Қасиетіңді қадірле" атты кітабына соңғы уақытта жазған әдеби мақала, очерк, эсселері енді.

Әбдіжәміл Нұрпейісов Чехов, Горький, Хикмет пен испан жазушысы Кэсонның шығармаларын қазақ тіліне аударды. Сонымен қатар, Нұрпейісовтің туындылары да бірнеше шетел тіліне тәржімаланған.

КСРО мемлекеттік сыйлығын алған үш қазақтың бірі

КСРО мемлекеттік сыйлығын үш-ақ қазақ алған. Олар – Мұхтар Әуезов, Жұбан Молдағалиев және Әбдіжәміл Нұрпейісов. Биыл қазан айында Қазақстанның еңбек ері 95 жылдығын атап өтті. 

"Халық жөнінде бәріміз үлкен-кішіміз жазуымыз керек. Халық жөнінде жазуға шаршамау керек, көп айту керек. Өзім не жазсам да, үлкен шығарма жазайын, орташа шығарма жазайын, кіші шығарма жазайын, соның бәрін өздеріңе арнап жаздым ғой. Соның бәрін жазып, басқызып, содан кейін мына көңіл күпті, апыр-ай, қалай қабылдар екен деп күтетін, бір қиналып күтетін күндерім болатын. Әйтеуір жазған кітабым дүкенде сөреде жатқан жоқ", - дейді Нұрпейісов.

Seawolf деп аталатын бірнеше теңіз барлаушы сүңгуір қайығы осы жерден патрульге шығып, Солтүстік флоттың кемелерін бақылайтын болады, деп жазады РИА Новости.

Жартастағы қала

Олавсверн базасындағы белсенді әскери қызмет 2000-шы жылдардың басында тоқтады, нысанның жұмысы 2009 жылы толықтай тоқтап қалды. Алайда, жақында америкалықтар ядролық сүңгуір қайықтарды осы жерге қайтадан көшіруге шешім қабылдады.

Seawolf класындағы барлық сүңгуір қайық Олавсвернге ауыстырылады. Тамыз айында олардың бірі Н Бангор әскери-теңіз базасынан (Вашингтон штаты) Норвегияның Тромсо қаласына дейін сынақтан өтті. Америкалықтар бұл портты атомдық сүңгуір қайықтарының аралық аялдамалары үшін пайдаланады: олар қорларды толықтырады және рейсаралық жөндеу жұмыстарын жүргізеді.

© Sputnik / Максим Блинов

Ресей елшілігі АҚШ-та алты азаматының айыпталуына қатысты түсініктеме берді

Seawolf класты атомдық сүңгуір қайығы –  АҚШ-тағы ең құпиялы сүңгуір қайықтардың бірі. Олар 1980 жылдары жаудың толық бақылауында тұрған аудандардағы операциялар үшін арнайы жасалған. Оның бортында кемеге және суасты қайығына қарсы күшті қарулар бар. ХХ ғасырдың аяғында америкалықтар осындай 30-ға жуық сүңгуір қайық дайындаужы жоспарлады, бірақ КСРО ыдырағаннан  және Варшава келісімі ұйымы таратылғаннан кейін олар өз ойын өзгертті. Нәтижесінде, АҚШ әскери-теңіз күштері тек үш сүңгуір қайықты ғана алды.

Олавсверн әскери-теңіз базасы 1960 жылдары салынған. Ол Ресеймен шекарадан небәрі 350 шақырым жерде, Солтүстік флоттың суасты күзеті жолдарының маңында орналасқан. Қырғи қабақ соғыс кезінде америкалықтар мен олардың одақтастары Солтүстік Мұзды мұхит акваториясына жауапты базада сүңгуір қайықтарға иелік етті. Осылайша, НАТО сүңгуір қайықтарының экипаждары кез-келген уақытта Солтүстік флоттың Норвегия теңізіне және одан әрі Солтүстік Атлантикаға шығу жолын жабуға дайын тұрды.

Үлкен жерасты кешені жартастарда қашалып, қалыңдығы 300 метр болатын тас қабатымен қорғалған. 25 мың шаршы метрден астам алаңда қоймалар, оқ-дәрі сақтайтын орындар, жөндеу айлақтары бар. Тоннельдерді жобалау мен салуға, сондай-ақ нысанды заманауи құрылғылармен жабдықтауға 500 миллион доллардан астам қаражат жұмсалды. Еегер салыстыратын болсақ, 1961 жылы пайдалануға берілген әлемдегі ең алғашқы USS Enterprise атом кемесінің құны шамамен 450 миллионға жеткен еді.

Арктикаға жақын

Солтүстік флоттың бұрынғы командирі, адмирал Вячеслав Поповтың пікірінше, жаңартылған Олавсверн базасы Ресей үшін НАТО тарапынан тағы бір қатерлі орынға айналуы мүмкін.

"Seawolf мұз астында жүзуге жақсы бейімделген, - деді адмирал РИА Новости агенттігіне берген сұқбатында. 

Алайда, сарапшылар атап өткендей, америкалықтар қиындықтарға тап болуы мүмкін, өйткені құқықтық база қазір заң жүзінде жеке адамға тиесілі. 2000 жылдардың соңында батыс сарапшылары Ресей әскери-теңіз күштері бұдан былай НАТО-ға қауіп төндірмейді, ал Олавсвернді күтіп ұстау тым қымбатқа түседі деп ойлады. Сондықтан Норвегия үкіметі базаны аукционға қойды.

2011 жылы Олавсвернді норвегиялық кәсіпкер 4,5 миллион долларға сатып алды. Ол кешенді жалға берді. Жалға бергендердің ішінде ресейлік компаниялар да бар. "Академик Немчинов" және "Академик Шатский" ғылыми-зерттеу кемелері ауық-ауық келіп тұрды. Келісімнен кейін көптеген норвегиялық әскери басшы ел үкіметін сынға алды. Осылайша, вице-адмирал Эйнар Скорген нысанның сатылуын миға сыйымсыз дүние деп атады.

"Біз сүңгуір қайықтарды жүздеген қосымша миль жүруге мәжбүрледік. Біздің Ресеймен Баренц теңізінде ортақ шекарамыз бар. Демек, біздің әскери-теңіз флотымыз Арктикадағы теңіз базасында орналасуы қажет", - деп мәлімдеді Скорген.

Он жылдан кейін НАТО өз қателігін түсінді. Норвегияның NRK телеарнасының мәліметінше, Пентагонның жоғары лауазымды әскери шенеуніктері соңғы апталарда Олавсвернге бірнеше рет барған. Ал Норвегияның қорғаныс министрлігі елдің қарулы күштеріне, АҚШ пен НАТО бойынша одақтастарына базаны қайтадан мақсатқа сай пайдалануға мүмкіндік беретін келісімді мақұлдады.

"Норвегия басшылығы Ресеймен достық пейілде қарым-қатынас орнатып отырған жоқ, дегенмен жақында олар Ресеймен Баренц теңізіндегі кеңістікті делимитациялау туралы келісімге қол қойды, – дейді Бүкілресейлік флотты қолдау қозғалысының төрағасы, I дәрежелі капитан Михаил Ненашев.

© Photo : Пресс-служба Минобороны РФ

"Циркон" – әскери қауіп-қатерге қарсы тұратын заманауи технология

– Біз мұндай қадамға тату көршілік және аймақтағы ынтымақтастықты дамыту саясаты негізінде бардық, бұл ретте Норвегия да соған сәйкес әрекет етеді деп үміттендік. Бірақ Вашингтондағы "аймақтық комитет" қызметкерлерінің ұсынысы бойынша, Норвегия, керісінше, Солтүстік Атлантика мен Солтүстік Мұзды мұхитта Ресейге қатысты агрессиясын күшейтіп отыр".

Сарапшының пікірінше, әскери тұрғыдан Олавсверн АҚШ пен НАТО-ның солтүстік ендіктердегі позицияларын аз мөлшерде ғана күшейтеді, өйткені базаның координаттары мен мүмкіндіктері бұрыннан ешкімге құпия емес. Қауіп кезінде оны сүңгуір қайықтарды, ұшақтарды немесе суасты басқарылмайтын апппараттарын пайдалана отырып, миналармен тез бұғаттап тастауға болады.

Жерасты лабиринттері

Олавсверн жерасты базасы бірегей емес. Қырғи-қабақ соғыс жылдарында осыған ұқсас ондаған нысан салынды. Ең үлкен бункерді шведтер өткен ғасырдың ортасында салған. Мускё әскери-теңіз базасы гранитті тасқа ойылып жасалған, ол Стокгольм архипелагының оңтүстігінде жеке арал түрінде орналасқан. Кемелер мен сүңгуір қайықтарды, казармаларды, жөндеу зауытын, қоймаларды және аурухананы қабылдауға арналған үш докпен (қалқымалы су асты кемесі) жабдықталған.

База мыңға жуық әскери қызметшінің ядролық бомбалауына немесе жаппай зымыран соққысына қарсы тұра алады. Теңіз түбі астындағы үш шақырымдық тоннель материктен мекемеге апарады.  2019 жылы Швеция әскери-теңіз күштері штаб-пәтерін сол жерге көшіреді. Онда жүзге жуық әскери қызметкерді және "Висбю" түріндегі бес корветті орналастырмақ.

© REUTERS / MEGAN JELINGER

АҚШ-тағы президент сайлауы: Ресей кімді қолдайды?

Ресейге келетін болсақ, құпиясыздандырылған ең ірі жерасты базасы Қырымда орналасқан. Балаклава шығанағының жанындағы Таврос тауында бірден екі нысан жасырылған: суасты қайықтарын жөндейтін және паналайтын құрғақ док (қалқымалы су асты кемесі) және ядролық торпедалық оқтұмсықтар мензымырандарды сақтайтын қойма.

Ядролық соғыс болған жағдайда, үш мың адам жер астында бір ай бойы жайлы өмір сүре алуы мүмкін - отын, азық-түлік және су қоры үнемі жаңарып отырады.

КСРО ыдырағаннан кейін база Украинаның қолына өтті. Ол көптеген басқа нысан сияқты керексіз болып қалды және тоналды, түсті металдардың соңына түсушілер жабдықтарды ұрлап, талан-таражға салды. 2000 жылдары Балаклавада музей ұйымдастырылды. Ол жерде туристерге жөндеу зауытының жер асты бөлігі, арсенал, айлақ және бірнеше ғимарат көрсетіледі

Сарапшылардың бағалауынша, қажет болған жағдайда базаны қайта жарақтандырып, тетігін іске қосуға болады, бірақ оның қазіргі заманғы сүңгуір қайықтарды олардың көлеміне байланысты қабылдай алатындай мүмкіндігі жоқ.